ગાંધીજી અને પૃથ્વી – પર્યાવરણ સાથેની એક અધૂરા ન થાય તેવી વાત

હેમંત ઉપાધ્યાય, અમદાવાદ (9879052355)

ગાંધીજી અને પૃથ્વી – પર્યાવરણ સાથેની એક અધૂરા ન થાય તેવી વાત

ગાંધીજી હંમેશા માનતા હતા કે પ્રકૃતિ માત્ર જીવન જીવવાનું માધ્યમ નથી, પરંતુ એ માનવજીવનની આત્મા છે, અને પૃથ્વી, નદી, જળ, હવા, વૃક્ષો અને પ્રાણીઓ સાથેની સુસંગતતા જ સાચી પરંપરા, સત્ય અને ધર્મની મૂળભૂત ચાવી છે, અને તેમણે પોતાના જીવનમાં સરળ જીવનશૈલી અપનાવી, વધુ ખપ, ભાડું અને ભૌતિકસંપત્તિ માટે પૃથ્વી પર ભાર ન મૂકતા અને પોતે જે રીતે જીવ્યા એ આધુનિક યુગના લોકો માટે પણ એક માર્ગદર્શક છે, અને એમના વિચારો કહે છે કે જો આપણે પૃથ્વી, વૃક્ષો, નદીઓ અને હવાની શુદ્ધતાને જાળવવાનું ભૂલી જઈએ, તો આપણું જીવન પોતે અધૂરું બની જાય, કારણ કે માણસ અને પ્રકૃતિ એકબીજામાં સંલગ્ન છે, અને એક વિધિ વિના બીજું અસ્તિત્વ પામતું નથી.

બાપુ કહેતા, “ધર્મ માત્ર મંદિરમાં ટૂંકા સંકેતોમાં પૂરતો નથી, પરંતુ એ પ્રકૃતિ સાથેની બાંહો જોડાવાની, પૃથ્વીનું રક્ષણ કરવાની અને પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ અને જળસ્રોતો સાથે સુસંગત જીવન જીવવાની કળા છે,” અને એમના આદર્શમાં જો આપણે થોડું ધ્યાન આપીએ તો જોઇએ કે જીવનની વધુ તીવ્રતામાં પણ પ્રકૃતિ સાથે સુસંગત રહેવું, વિવેકથી ખાવાનું, પહેરવાનું, પાણી અને જળસ્રોતોની સાચી સંરક્ષણ કરવાની ચિંતનશક્તિ, અને જીવનની લઘુત્તમ જરૂરિયાતથી વધુ બગાડ ન કરવો એ સાચી માનવતા છે.
ગાંધીજી પોતે પોતાની જીવનશૈલીમાં એ પ્રતિકાર કર્યો કે તેઓ ખાધ્ય, કપડાં અને ઘરઘાટમાં માત્ર એટલું જ લાવ્યું કે જે જીવન માટે જરૂરી, અને એમના પ્રત્યેક દિવસના કાર્યમાં વૃક્ષો ઉગાડવાની, જમીનની ઉપજની કદર કરવાની, પાણીની બચત કરવાની, નદીઓ અને તળાવોની સફાઈ કરવાની ચિંતાઓ સમાવિષ્ટ હતી, અને એમના લેખો અને ભાષણોમાં પણ વારંવાર પ્રકૃતિ સાથે સંવેદનશીલ જીવન જીવવાની, પૃથ્વી પર આદર્શ ભાર ન મુકવાની અને પર્યાવરણ-સંરક્ષણ માટે એક વ્યક્તિગત યોગદાન આપવાની વાત કરતાં જોવા મળે છે.

એમની વિચારધારા મુજબ, માનવજીવન અને પૃથ્વી વચ્ચેનું સંબંધ એટલું મજબૂત છે કે આપણે જો વૃક્ષો ઉગાડવાનું, જમીનની ખેતી, પાણીની સાચી વાપરવાની અને નદીઓના જળને પ્રદૂષણમુક્ત રાખવાની કાળજી નહીં લઈએ તો જીવનની સુખ-શાંતિ, સ્વાસ્થ્ય અને સમૃદ્ધિ માટેની મર્યાદાઓ તૂટીને કુદરતી સંકટ ઊભા થઈ શકે છે, અને આ સંકટ માનવજાતને માત્ર શારીરિક નુકસાન નથી પહોંચાડતું પરંતુ એ આધ્યાત્મિક અને નૈતિક બાંધણને પણ ધક્કો આપે છે, અને આથી ગાંધીજી એમના નાનપણથી લઈને વૃદ્ધાવસ્થાને સુધી પોતાના જીવનમાં પ્રકૃતિ સાથે મિતવ્યયી, લઘુત્તમ ઉપયોગ, વધુ ઉત્પાદન વિના જીવન જીવવું, પર્યાવરણની કાળજી રાખવી અને પૃથ્વી પર નિયંત્રણ ન મુકવું એક શિષ્ટાચાર તરીકે સ્વીકારતા રહ્યા.

ગાંધીજીનું મંત્ર હતું કે દરેક માનવી, નાનપણથી લઈ વૃદ્ધાવસ્થામાં સુધી, પ્રકૃતિ સાથે મૈત્રીપૂર્ણ સંબંધ જાળવે, અને તે માટે જરૂરી છે કે આપણે જમીન, પાણી, હવા અને વૃક્ષોની ઉપજની કદર કરીએ, નદીઓ અને તળાવોને પ્રદૂષણમુક્ત રાખીએ, પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓની સુરક્ષા કરીએ અને કુદરતી તત્વોને માત્ર આપણા શોખ માટે બગાડવાની ભૂલ ન કરીએ, કેમકે પ્રકૃતિનો સંતુલન તૂટી જાય તો આપણું જીવન પણ અધૂરું બની જાય, અને ગાંધીજી હંમેશા કહેતા કે આ સંબંધ માત્ર શારીરિક નથી, પરંતુ આધ્યાત્મિક અને નૈતિક છે, અને તે માનવજીવનની શ્રેષ્ઠતા અને શાંતિ માટે જરૂરી છે.

ગાંધીજીના વિચારોથી પ્રેરણા લઈને આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે પ્રકૃતિ સાથે સુસંગત જીવન એ માત્ર આધુનિક સંકટ માટે નહીં, પરંતુ માનવીની આંતરિક શાંતિ, સામાજિક સમાનતા અને આધ્યાત્મિક વિકાસ માટે પણ મહત્વપૂર્ણ છે, અને એ જ وجہ છે કે તેમણે નાનપણના બાળકોને, યુવાનોને અને સમુદાયને પૃથ્વી પર ઓછા ભાર મુકવા, વૃક્ષો ઉગાડવા, પાણી બચાવવા, કચરો ઓછો કરવા અને પ્રાણીઓ સાથે સૌમ્ય વર્તન કરવા પ્રેરિત કર્યું, અને એમના જીવનમાં આ બધું પોતાના પર અમલ કરીને સમાજ માટે એક દિશા દર્શાવી.
આજના સમયમાં જ્યારે વૈશ્વિક ગરમી, જંગલોનો નાશ, નદીઓની પ્રદૂષિતતા અને હવાની ક્ષતિ એક ભયંકર સ્તરે પહોંચી છે, ત્યારે गांधीજીના આ વિચારો આપણા માટે માર્ગદર્શક છે, કેમકે તેઓ સાદા શબ્દોમાં કહે છે કે આપણે પ્રકૃતિને સાક્ષાત પૃથ્વીની માતા સમજીને જાળવવી, વૃક્ષો ઉગાડવા, પાણી બચાવવા, કચરો ઓછો કરવા, જીવનશૈલી સરળ રાખવી અને આધુનિક ભૌતિકતાના ઝંઝાવાતમાં પણ પૃથ્વી અને પ્રકૃતિ માટે જવાબદારી રાખવી એ આપણા ફરજ છે.

ગાંધીજીની આ ચિંતનશક્તિ એ દર્શાવે છે કે પર્યાવરણ-સંવેદન, પ્રકૃતિપ્રેમ, મિતવ્યયિતા અને જીવનની સિમિત જરૂરિયાતો જ સાચી માનવતા અને ધર્મ છે, અને જો દરેક વ્યક્તિ એમના આ સિદ્ધાંતને અનુસરે તો ન માત્ર જીવન સુખમય બનશે, પરંતુ પૃથ્વી અને પ્રકૃતિ પણ સ્વચ્છ, સમૃદ્ધ અને સંતુલિત રહેશે, અને આ બાબતે એમના શબ્દો હંમેશા અમર છે: “જ્યારે આપણે પૃથ્વી પર વધારે ભાર મૂકતા નથી, તે આપણા જીવનના દરેક પાસા માટે શ્રેષ્ઠતા લાવે છે, કારણ કે પ્રકૃતિ અને માણસ એકબીજાના સહઅસ્તિત્વમાં જ જીવંત રહે છે.”
આ Gandhi Jayanti પર, આપણે એ સંકલ્પ લઉં કે અમે પ્રકૃતિ, વૃક્ષો, પાણી, હવા અને પ્રાણીઓ સાથે મૈત્રીપૂર્ણ, મિતવ્યયી અને જવાબદારીભર્યું જીવન જીવશું, અને બાપુના આ દિગ્દર્શનને જીવનમાં અમલમાં લાવીને પૃથ્વી અને પર્યાવરણનું સાચું રક્ષણ કરીશું, જે માત્ર અમારા માટે નહીં પરંતુ આગામી પેઢી માટે પણ શાંતિ, સમૃદ્ધિ અને સ્વચ્છતા લાવશે, અને આ સાથે અમે સમજશું કે પ્રકૃતિનું રક્ષણ કરવું એ માત્ર ફરજ નથી, પરંતુ માનવ જીવનની સાચી મૂલ્ય અને આધ્યાત્મિકતા માટેની શ્રેષ્ઠતા છે, અને આ બધું સત્ય, નૈતિકતા અને પ્રેમના સૂત્રોમાં બંધાયેલું છે, જેમ Gandhiજી હંમેશા જાગૃત રહેતાં.

ગાંધીજી અને પૃથ્વી – પર્યાવરણ સાથેની એક અધૂરા ન થાય તેવી વાત (અવતરણો સાથે) ગાંધીજી હંમેશા માનતા હતા કે પ્રકૃતિ માત્ર જીવન જીવવાનું માધ્યમ નથી, પરંતુ એ માનવજીવનની આત્મા છે, અને પૃથ્વી, નદી, જળ, હવા, વૃક્ષો અને પ્રાણીઓ સાથેની સુસંગતતા જ સાચી પરંપરા, સત્ય અને ધર્મની મૂળભૂત ચાવી છે, અને તેમણે પોતાના જીવનમાં સરળ જીવનશૈલી અપનાવી, વધુ ખપ, ભાડું અને ભૌતિકસંપત્તિ માટે પૃથ્વી પર ભાર ન મૂકતા, અને પોતે જે રીતે જીવ્યા એ આધુનિક યુગના લોકો માટે પણ એક માર્ગદર્શક છે, અને એમના વિચારો કહે છે કે જો આપણે પૃથ્વી, વૃક્ષો, નદીઓ અને હવાની શુદ્ધતાને જાળવવાનું ભૂલી જઈએ, તો આપણું જીવન પોતે અધૂરું બની જાય, કારણ કે માણસ અને પ્રકૃતિ એકબીજામાં સંલગ્ન છે, અને એક વિધિ વિના બીજું અસ્તિત્વ પામતું નથી, જેમ એમ કહેતા:
“Earth provides enough to satisfy every man’s needs, but not every man’s greed.”

બાપુ કહેતા, “ધર્મ માત્ર મંદિરમાં ટૂંકા સંકેતોમાં પૂરતો નથી, પરંતુ એ પ્રકૃતિ સાથેની બાંહો જોડાવાની, પૃથ્વીનું રક્ષણ કરવાની અને પ્રાણીઓ, પક્ષીઓ અને જળસ્રોતો સાથે સુસંગત જીવન જીવવાની કળા છે,” અને એમના આદર્શમાં જો આપણે થોડું ધ્યાન આપીએ તો જોઇએ કે જીવનની વધુ તીવ્રતામાં પણ પ્રકૃતિ સાથે સુસંગત રહેવું, વિવેકથી ખાવાનું, પહેરવાનું, પાણી અને જળસ્રોતોની સાચી સંરક્ષણ કરવાની ચિંતનશક્તિ, અને જીવનની લઘુત્તમ જરૂરિયાતથી વધુ બગાડ ન કરવો એ સાચી માનવતા છે.
ગાંધીજી પોતે પોતાની જીવનશૈલીમાં એ પ્રતિકાર કર્યો કે તેઓ ખાધ્ય, કપડાં અને ઘરઘાટમાં માત્ર એટલું જ લાવ્યું કે જે જીવન માટે જરૂરી, અને એમના પ્રત્યેક દિવસના કાર્યમાં વૃક્ષો ઉગાડવાની, જમીનની ઉપજની કદર કરવાની, પાણીની બચત કરવાની, નદીઓ અને તળાવોની સફાઈ કરવાની ચિંતાઓ સમાવિષ્ટ હતી, અને એમના લેખો અને ભાષણોમાં પણ વારંવાર પ્રકૃતિ સાથે સંવેદનશીલ જીવન જીવવાની, પૃથ્વી પર આદર્શ ભાર ન મુકવાની અને પર્યાવરણ-સંરક્ષણ માટે એક વ્યક્તિગત યોગદાન આપવાની વાત કરતાં જોવા મળે છે, જેમ તેઓ કહેતા:
“The world has enough for everyone’s need, but not enough for everyone’s greed.”
એમની વિચારધારા મુજબ, માનવજીવન અને પૃથ્વી વચ્ચેનું સંબંધ એટલું મજબૂત છે કે આપણે જો વૃક્ષો ઉગાડવાનું, જમીનની ખેતી, પાણીની સાચી વાપરવાની અને નદીઓના જળને પ્રદૂષણમુક્ત રાખવાની કાળજી નહીં લઈએ તો જીવનની સુખ-શાંતિ, સ્વાસ્થ્ય અને સમૃદ્ધિ માટેની મર્યાદાઓ તૂટીને કુદરતી સંકટ ઊભા થઈ શકે છે, અને આ સંકટ માનવજાતને માત્ર શારીરિક નુકસાન નથી પહોંચાડતું પરંતુ એ આધ્યાત્મિક અને નૈતિક બાંધણને પણ ધક્કો આપે છે, અને આથી ગાંધીજી એમના નાનપણથી લઈને વૃદ્ધાવસ્થાને સુધી પોતાના જીવનમાં પ્રકૃતિ સાથે મિતવ્યયી, લઘુત્તમ ઉપયોગ, વધુ ઉત્પાદન વિના જીવન જીવવું, પર્યાવરણની કાળજી રાખવી અને પૃથ્વી પર નિયંત્રણ ન મુકવું એક શિષ્ટાચાર તરીકે સ્વીકારતા રહ્યા.

ગાંધીજીનું મંત્ર હતું કે દરેક માનવી, નાનપણથી લઈ વૃદ્ધાવસ્થામાં સુધી, પ્રકૃતિ સાથે મૈત્રીપૂર્ણ સંબંધ જાળવે, અને તે માટે જરૂરી છે કે આપણે જમીન, પાણી, હવા અને વૃક્ષોની ઉપજની કદર કરીએ, નદીઓ અને તળાવોને પ્રદૂષણમુક્ત રાખીએ, પ્રાણીઓ અને પક્ષીઓની સુરક્ષા કરીએ અને કુદરતી તત્વોને માત્ર આપણા શોખ માટે બગાડવાની ભૂલ ન કરીએ, કેમકે પ્રકૃતિનો સંતુલન તૂટી જાય તો આપણું જીવન પણ અધૂરું બની જાય, અને ગાંધીજી હંમેશા કહેતા કે આ સંબંધ માત્ર શારીરિક નથી, પરંતુ આધ્યાત્મિક અને નૈતિક છે, અને તે માનવજીવનની શ્રેષ્ઠતા અને શાંતિ માટે જરૂરી છે, જેમ તેઓ કહેતા:
“Live simply so that others may simply live.”
ગાંધીજીના વિચારોથી પ્રેરણા લઈને આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે પ્રકૃતિ સાથે સુસંગત જીવન એ માત્ર આધુનિક સંકટ માટે નહીં, પરંતુ માનવીની આંતરિક શાંતિ, સામાજિક સમાનતા અને આધ્યાત્મિક વિકાસ માટે પણ મહત્વપૂર્ણ છે, અને એ જ وجہ છે કે તેમણે નાનપણના બાળકોને, યુવાનોને અને સમુદાયને પૃથ્વી પર ઓછા ભાર મુકવા, વૃક્ષો ઉગાડવા, પાણી બચાવવા, કચરો ઓછો કરવા અને પ્રાણીઓ સાથે સૌમ્ય વર્તન કરવા પ્રેરિત કર્યું, અને એમના જીવનમાં આ બધું પોતાના પર અમલ કરીને સમાજ માટે એક દિશા દર્શાવી.
આજના સમયમાં જ્યારે વૈશ્વિક ગરમી, જંગલોનો નાશ, નદીઓની પ્રદૂષિતતા અને હવાની ક્ષતિ એક ભયંકર સ્તરે પહોંચી છે, ત્યારે ગાંધીજીના આ વિચારો અમારા માટે માર્ગદર્શક છે, કેમકે તેઓ સાદા શબ્દોમાં કહે છે કે આપણે પ્રકૃતિને સાક્ષાત પૃથ્વીની માતા સમજીને જાળવવી, વૃક્ષો ઉગાડવા, પાણી બચાવવા, કચરો ઓછો કરવા, જીવનશૈલી સરળ રાખવી અને આધુનિક ભૌતિકતાના ઝંઝાવાતમાં પણ પૃથ્વી અને પ્રકૃતિ માટે જવાબદારી રાખવી એ આપણા ફરજ છે, અને એમના અવતરણો આજના યુગમાં પણ એટલા જ પ્રેરણાદાયક છે:
“The earth is what we all have in common.”
“Nature has enough for everyone’s need, but not for anyone’s greed.”
ગાંધીજીની આ ચિંતનશક્તિ એ દર્શાવે છે કે પર્યાવરણ-સંવેદન, પ્રકૃતિપ્રેમ, મિતવ્યયિતા અને જીવનની સિમિત જરૂરિયાતો જ સાચી માનવતા અને ધર્મ છે, અને જો દરેક વ્યક્તિ એમના આ સિદ્ધાંતને અનુસરે તો ન માત્ર જીવન સુખમય બનશે, પરંતુ પૃથ્વી અને પ્રકૃતિ પણ સ્વચ્છ, સમૃદ્ધ અને સંતુલિત રહેશે, અને આ બાબતે એમના શબ્દો હંમેશા અમર છે:
“To forget how to dig the earth and tend the soil is to forget ourselves.”
આ Gandhi Jayanti પર, આપણે એ સંકલ્પ લઉં કે અમે પ્રકૃતિ, વૃક્ષો, પાણી, હવા અને પ્રાણીઓ સાથે મૈત્રીપૂર્ણ, મિતવ્યયી અને જવાબદારીભર્યું જીવન જીવશું, અને બાપુના આ દિગ્દર્શનને જીવનમાં અમલમાં લાવીને પૃથ્વી અને પર્યાવરણનું સાચું રક્ષણ કરીશું, જે માત્ર અમારા માટે નહીં પરંતુ આગામી પેઢી માટે પણ શાંતિ, સમૃદ્ધિ અને સ્વચ્છતા લાવશે, અને આ સાથે અમે સમજશું કે પ્રકૃતિનું રક્ષણ કરવું એ માત્ર ફરજ નથી, પરંતુ માનવ જીવનની સાચી મૂલ્ય અને આધ્યાત્મિકતા માટેની શ્રેષ્ઠતા છે, અને આ બધું સત્ય, નૈતિકતા અને પ્રેમના સૂત્રોમાં બંધાયેલું છે, જેમ Gandhiજી હંમેશા જાગૃત રહેતાં.

(અમદાવાદમાં રહેતા લેખક વરિષ્ઠ વિડીયોગ્રાફર ઇએમઆરસી – EMRC માં રહ્યા છે તેમજ અલગ અલગ વિષય પર સંશોધન કરીને ડિજિટલ પ્લેટફોર્મમાં લેખ પ્રગટ કરે છે)